مردی که کتابخانه‌ای متحرک بود 

جمشید کیان‌فر در پاسخ به این سوال که اگرچه تا امروز درباره کامران فانی صحبت‌های زیادی صورت گرفته، با این حال پررنگ‌ترین مؤلفه ایشان از دید شما چیست، می‌گوید: زنده‌یاد کامران فانی یکی از چهره‌های پرکار در حوزه ادبیات معاصر ما به‌شمار می‌رود به‌طوری که با نظر به کارنامه ایشان می‌توان به پرباری و غنای آن پی برد. همان‌طور که کمتر مؤسسه‌ای را می‌توان یافت که تاکنون از همکاری با ایشان بهره نبرده باشد، کمتر دانشجو و مترجمی را هم می‌توان یافت برای ترجمه کتاب خود از استاد فانی مشاوره نگرفته باشد. از این رو بحق باید او را در ردیف شخصیت‌هایی دانست که حق بزرگی به گردن فرهنگ و ادب ایران داشته است. 

او اضافه می‌کند: مهم‌ترین خصیصه زنده‌یاد فانی مطالعه بیش از حدش بود. چندان که همیشه به این مسأله اشاره می‌کرد که در زندگی دو چیز برایش اهمیت بیشتری داشته: کتاب خواندن و موسیقی گوش کردن؛ به‌ویژه این‌که برای شنیدن دقیق یک قطعه موسیقی، آن را از یک‌بار بیشتر گوش می‌داد؛ بنابراین در توصیف فعالیت‌های زنده‌یاد فانی نمی‌توان خط سیر کاری‌اش را به یک شاخه محدود دانست؛ به‌خصوص این‌که حضور مثمرثمر او در حوزه کتابداری برجسته و راهگشای دیگر کتابداران بود. با وجود آن‌که کامران فانی دارای لیسانس ادبیات فارسی بود ولی به حوزه تاریخ ایران هم تسلط زیادی داشت و در این زمینه قدم‌های بسیار سازنده‌ای برداشت، ازجمله تدوین متد‌هایی درباره نحوه چینش کتاب‌های تاریخی در کتابخانه‌ها. 

کیان‌فر با اشاره به این‌که نکته قابل بحث دیگر درباره فعالیت‌های ارزشمند او، زحماتی بود که در راه شکل‌گیری فرهنگنامه‌ها از فرهنگ موضوعی قرآن تا دانشنامه کودک و نوجوان کشید، اضافه می‌کند: او بی‌تردید یکی از برجسته‌ترین ویراستاران زمانه ما به‌شمار می‌رود و مجموعه ۱۰ جلدی دانشنامه «تشیع» زیر نظر ایشان و دو نفر دیگر منتشر شد. معروف بود او در حین انجام این کار، مدخل‌ها را جزء به جزء می‌خواند. از این رو ضرورت دارد فانی را چهره‌ای پردانش لقب دهیم. خاطرم هست همیشه در عالم دوستی به او می‌گفتم در دنیا دو دانشنامه متحرک داریم: یکی تو و دیگری ملکه انگلیس! چون کم پیدا می‌شود یک فرد هم در حوزه ترجمه از تسلط بالایی برخوردار بوده و هم در دیگر حوزه‌های پژوهش ادبی سرآمد باشد. زنده‌یاد فانی در طول حیات خود نزدیک به ۳۰۰ مقاله نوشت. نکته‌ای که من را متحیر می‌کرد این بود که بر این باور بود که کاش این مقالات را ننوشته بودم و به‌جای آن وقتم را صرف خواندن کتاب می‌کردم! 

این مصحح متون تاریخی ادامه می‌دهد: حکایت تحصیل او در دانشگاه نکته تازه‌ای نیست که بخواهم به آن اشاره کنم. چون تقریبا اغلب کسانی که با فعالیت‌های او آشنایی دارند در این باره مطلع هستند. فانی بعد از دریافت مدرک لیسانس در رشته ادبیات فارسی، در رشته کتابداری در مقطع فوق لیسانس تحصیلات خود را شروع کرد و به مدارج بالاتر رسید. اگر بخواهم درباره او از واژگان قدیم کمک بگیرم می‌توان او را علامه و اگر برای تکمیل صحبت‌هایم از واژگان جدید استفاده کنم او را فرهیخته می‌نامم. 

این مدرس دانشگاه در پاسخ به این پرسش که سابقه آشنایی شما با زنده‌یاد فانی به چه وقت برمی‌گردد نیز گفت: در سال ۱۳۵۳ من دست از حرفه معلمی کشیدم تا در کتابخانه ملی مشغول کار شوم. در آن زمان در مرکز خدمات کتابداری با او و شخصیت‌های دیگری، چون ایرج افشار، پوری سلطانی، طاهری، بهاءالدین خرمشاهی و... آشنا شدم. البته پیش از آن هم آشنایی مختصری با کامران فانی داشتم. چون ترجمه او را از نمایشنامه «مرغ دریایی» چخوف خوانده بودم. آنچه بیش از پیش برایم باعث افتخار است این است که او مقدمه‌ای بر یکی از کتاب‌هایم یعنی «تاریخ امپراتوری عثمانی» که مجموعه‌ای پنج جلدی است نوشت. این مجموعه به قلم هامر پورگشتال تحریرشده و فانی در آن مقدمه مفصل به‌خوبی توانست پورگشتال را به مخاطبان ایرانی بشناساند.